Bosanska zemlja puna je raznih vrijednih minerala, njena brda obiluju izvanrednim šumama, njene dobro navodnjene ravnice plodne su i izdašne, njen narod, u uslovima prosvijećenosti, pokazuje se kao izuzetno darovit. Pa ipak, njena trgovina je ništavna. Šljive – da navedemo izvještaj konzula Houmza za 1873. godinu – “najvredniji su trgovinski artikal pokrajine“.

Bosansko stanovništvo je neuko, niti jedan čovjek od stotinu, ne zna čitati, a glavni grad, Sarajevo, koji, ima između četrdeset i pedeset hiljada stanovnika, nema niti jednu knjižaru.

Jedan ili dva engleska špekulanta došli su u iskušenje da se obavijeste o mineralnim bogatstvima zemlje, no mudro su se povukli jer nisu mogli – s jedne strane – naći zajednički jezik s vladom, a sa druge strane, zbog velikih smetnji koje osujećuju svaku inicijativu pod sadašnjim režimom, pronaći preduzeće koje bi eksploatiralo rudnike. Ogromno prirodno bogatstvo ostaje nedirnuto.

Paulina IRBY, Putovanja po slovenskim zemljama (1877)

Kada stanovnici Balkanskog poluostrva razmišljaju o putovanju u bilo koju zemlju koja leži zapadno od njih, oni govore o “odlasku u Evropu“, što znači da se oni sasvim otvoreno svrstavaju van evropskog ustrojstva. Ovdje se srećemo sa čudnom pojavom naroda koji govore gotovo istim jezikom a koriste različita pisma, naroda iste rase podijeljenih na tri različite religije.

Ukratko, Balkansko poluostrvo je, široko uzevši, regija velikih protivrječnosti.

Sve je upravo suprotno od onog što se može racionalno očekivati; putnik stupa u carstvo romanse, gdje se sve njegove ustaljene ideje okreću naopačke i on ubrzo, poput domaćeg stanovništva, počinje praviti razliku između onog što se radi “na Balkanu“ i onog u “Evropi“.

William MILLER, Balkan (1896)