Legenda vezuje postanak manastira Gomionice (42 kilometra zapadno od Banja Luke) uz imena Stefana Nemanje i Svetog Save, ali nema dokumenata koji bi potvrdili ovo predanje. Drugo kazivanje vezano za Gomionicu, prema kojem je manastir osnovala neka carica Mara, takođe nije moguće provjeriti u istorijskim izvorima. Jedni su ovu tobožnju ktitorku dovodili u vezu sa sultanijom Marom, kćerkom despota Đurđa Brankovića i ženom sultana Murata II, a drugi sa Marom, ćerkom despota Jovana, udatom za Ferdinanda Frankopana 1592. godine, ali ni za jednu od njih nisu potvrđene veze sa gomioničkim manastirom.

Pouzdanije vijesti o manastiru Gomionici potiču iz 16. vijeka. Prvi pisani pomen Gomionice je iz 1540. godine. Tada se ona pominje u turskom popisnom defteru pod imenom Zalužje, a u sljedećem turskom dokumentu iz 1560. godine – pismu koje je uputio tadašnji bosanski paša Porti u Carigradu – ističu se zasluge igumana Andrije, koji je već 24 godine starješina manastira Zalužje, drugim imenom Gomionica.

Iguman Andrija je, prema pašinom izvještaju, zaslužan za stabilno stanje naseljenosti, mirne i povoljne prilike u široj oblasti oko manastira, te se paša zalaže da mu se kao nagrada dodijeli timar, posjed. Ne zna se da li je na pašinu molbu iz Carigrada povoljno odgovoreno, niti da li naziv Timar za skupinu sela u donjem toku Gomionice ima kakve veze sa timarom traženim za igumana Andriju.

Neosporno ipak ostaje da manastir Gomionica postoji svakako više od četvrt vijeka prije ovog pašinog pisma, preciznije, prije 1536. godine. Ne treba zanemariti ni sličnost starijeg imena Gomionice – Zalužje – sa imenom sela Lužije, nekoliko kilometara sjeverno od manastira, u kojem se nalazi nekropola sa preko stotinu stećaka. Tako veliko groblje je svjedočanstvo o velikom i ekonomski snažnom srednjovjekovnom naselju u obližnjim Lužijama, koje je moralo imati svoje duhovno središte, vrlo vjerovatno upravo u Zalužju.

Ispod postojeće građevine gomioničkog hrama nisu utvrđeni ostaci starije kultne građevine, već samo nekoliko grobnih ukopa bez priloga, sa orijentacijom koja odgovara načinu sahranjivanja kod pravoslavnih. Ovaj nalaz nas uvjerava u postojanje starijeg kultnog mjesta u Gomionici. Mogla je to da bude crkva od drveta, kakve Srbi podižu još od vremena Svetog Save, a kakvih je u sjeverozapadnoj Bosni donedavno bilo preko osamdeset.

Širi prostor oko Gomionice došao je pod tursku vlast nakon sloma ugarske Jajačke banovine, u zimu 1527-1528. godine. U vezi sa turskim osvajanjem Bihaća postoji legenda prema kojoj je Gomionicu osnovao zmijanjski knez Obrad na mjestu na kojem je zanoćio pošavši u ovaj pohod. Nijedan izvor ne pominje Obrada kao gomioničkog ktitora, ali posebne istorijske okolnosti omogućavaju pretpostavku da bi ovo kazivanje moglo imati oslonca u stvarnim zbivanjima onog vremena.

Pod turskom upravom u 16. vijeku, stočarsko stanovništvo Zmijanja uživalo je poseban status. Zmijanjci su bili martolosi, turski vojni obveznici s nešto većim samoupravnim slobodama od obične raje. Do početka 20. vijeka na Zmijanju se sačuvao tradicionalni običaj – zmijanjska sudanija – oblik nezavisnog patrijarhalnog pravosuđa, koji svjedoči o izvjesnoj samoupravi stečenoj na osnovu vojnih zasluga. Moguće je da se kakav knez, kao Obrad iz legende, zaista istakao u osvajanju Bihaća 1592. godine, pa je kao nagradu dobio dozvolu, prije za obnovu nego za osnivanje manastira.

Kompleks manastira Gomionice sastoji se od crkve posvećene Vavedenju Bogorodice, starog konaka, dijela stare ograde, česme i starog seoskog groblja uz manastir. Crkva je jednobrodna, sa kupolom i polukružnom oltarskom apsidom. Unutrašnja priprata je građena istovremeno sa crkvom, a vanjska priprata i zvonik su dograđeni u 19. vijeku.

Zapisi iz gomioničkog rukopisnog Psaltira, koji se nalazio u Narodnoj biblioteci u Sarajevu i u rukopisnom Jevanđelju iz crkve u selu Jošavci, kazuju da je Gomionica obnavljana 1747. godine. O relativno mirnim i za život u manastiru povoljnim prilikama oko sredine 18. vijeka, govori i zapis na jednom pjevničkom stolu koji je darovan 1747. godine, kao i podaci da joj je iste godine egzarh dabrobosanskog mitropolita Gavrilo priložio bakarni tas, a da je isti Gavrilo posjetio manastir i 1754. i 1761. godine, tada kao dabrobosanski mitropolit. Bratstvo 1774. godine broji devet monaha.

U periodu od 1777. do 1810. godine nastaje praznina u istorijskim izvorima o Gomionici. Narodno kazivanje pominje da je u vrijeme Prvog srpskog ustanka manastir zapaljen i opustio, a potom popravljen i ograđen zidom, što bi moglo imati potvrdu u nekim zapisima iz 1811. o prilozima za Gomionicu u novcu i građevinskom materijalu. U vrijeme kuge 1813-1816. godine, u manastiru je opet devet monaha, a iste godine, zbog klevete, Turci su u Banjaluci objesili gomioničkog kaluđera Neofita, što je zapisano u jednom Služebniku crkve brvnare u Javoranima. O teškim uslovima za opstanak pravoslavnog manatira govori i zapis koji pominje nedaće, oskudice, pomor stoke, samovolju begova, zulum vezirovih uhoda, uvođenje nizama (vojne obaveze)…

U istoriji Gomionice druga polovina 19. vijeka označena je imenom njenog igumana Partenija Davidovića, Kočićevog junaka i velikog obnovitelja manastira. Za vrijeme njegovog starješinstva, manastir je doživio nekoliko popravki i dogradnji, o kojima nas obavještavaju natpisi datovani u 1861, 1865. i 1868. godinu uklesani na dvjema pločama. Premda je manastir u vrijeme bosanskohercegovačkog ustanka oglobljen od nekog banjalučkog nasilnika sa 300 dukata, a imao je i obavezu davanja trećine spahiji Džiniću, ipak je bratstvo uspjelo da kupuje i otkupljuje knjige i druge predmete, pa čak i da sakupi prilog za obnovu crkve Svetog Ilije u Krupi na Vrbasu.

U Gomionici je 1880. primio monaštvo Gerasim Kočić, otac Petra Kočića, negdje u devetoj deceniji 19. vijeka ovdje se zamonašio i Petrov mlađi brat Ilija, a 1887. godine Petar Kočić počeo je da uči u manastirskoj školi.

Gomionica je stradala u Drugom svjetskom ratu. Igumana Serafima Štrkića su 1941. godine ubile ustaše. Prilikom njemačkog bombardovanja oštećen je sprat konaka i zgrada škole, a gornje konstrukcije manastirske crkve su naprsle. Poslije rata Gomionica je pretvorena u ženski manastir, a 1953. godine ona je proglašena spomenikom kulture. Sveobuhvatni konzervatorsko-restauratorski radovi na crkvi izvedeni su 1994-1998. godine.

Ljiljana ŠEVO, Manastiri Eparhije banjalučke