Pavlini (Red Svetog Pavla Pustinjaka), rimokatolički pustinjački red, zvanično je utemeljen dekretom iz 1308. godine. No, prvi pavlinski samostani, pod geslom “Sam sa samim Bogom” (Solus cum Deo Solo) nastali su decenijama ranije. Najstariji od njih je upravo samostan u Dubici, podignut na desnoj obali Une, davne 1244. godine.

Nakon povlačenja pred Turcima sredinom 15. vijeka, arhiv dubičkih pavlina najvjerovatnije je prebačen u njihov samostan u Lepoglavi, da bi 1786. bio predat Ugarskoj komori. Spisi su potom na kratko vraćeni u Hrvatsku da bi od 1883. bili opet pohranjeni u Budimpešti. U tamošnjem arhivu ostali su sve do 1958. kada su, na temelju mirovnih sporazuma nakon Drugog svjetskog rata, vraćeni u Zagreb. U fondu Pavlinski samostan Dubica, u Hrvatskom državnom arhivu danas se čuva 45 dokumenata (pergament i papir), uglavnom povlastica koje su samostanu dodjeljivali vladari. Iako je jedna od glavnih propisanih odlika pavlina “marljiv i siromašan život”, očuvani spisi svjedoče i o nizu sporova koje su – zbog imovine – pripadnici reda vodili sa mještanima Dubice.

Po pisanju hrvatskog istoričara i sveštenika IVANA TKALČIĆA (1840-1905), kada je 1237. “mladi i umni” vojvoda KOLOMAN, sin kralja ANDRIJE II, zaratio sa bosanskim banom NINOSLAVOM, svim silama je nastojao da u Bosni “uguši cvatuće bogomilstvo”. Otud je Koloman “krstašima koje je vodio na bosanske bogomile uz bok stavljao i duševnu silu”, odnosno crkvene redove. Tako su se u Dubici – u borbi za duše – polovinom 13. vijeka našli dominikanci i pavlini.

“Uz dominikane kojima sagradi samostan na desnoj obali Une, u današnjoj takozvanoj Bosanskoj Dubici, nalazimo nekoliko članova pavlinskoga reda. Ovu je Dubicu naselio i sloboštinama (povlasticama) obdario vojvoda Koloman, zahtjevavši od nje da redovnikom pavlinom ustupi toliko zemljišta na kojem bi si sagradili vlastiti samostan sa crkvom…Ovaj Kolomanov nalog bio je izvršen istom treće godine nakon njegove smrti, godine 1244. kada je gradsko zastupstvo, to jest sudac JERNEJ i prisežnici FRIDERIK, MARCEL i LASTIŠA poklonilo tamošnjim pavlinom znatan zemljišni posjed oko potoka Bihče, Dubici na istok. Na tom zemljištu sagradili su pavlini samostan sa crkvom Blažene djevice Marije”, piše Tkalčić.

U prvih stotinak godina, o dubičkim pavlinima u sačuvanim spisima nema nikakvih vijesti. Tek u oktobru 1354. godine “plemići NIKOLA i STJEPAN, sinovi pokojnog ODOLENA” poklanjaju pavlinima “jedan dio svoje djedovine” – posjed Otok koji leži “između potoka Kosuća i Olma”, sa šumom i livadama. Dvadesetak godina kasnije, dolazi i do prvog spora koji je riješen nagodbom u Zagrebu. Naime, dubički sudija TOMO PERUŠIN na samrti je 1377. pavlinima prepisao dio svoje imovine. No, nakon njegove smrti, “udovica Ana” odbila je da postupi po pokojnikovoj želji pa su pavlini pravdu potražili na sudu. Pavlinski starješina Ivan tim je povodom u oktobru 1377. putovao u Zagreb. Po nagodbi koja je postignuta dvije sedmice kasnije, udovica je zadržala zemljište tik do svoje kuće te oranice “iza dominikanskog samostana” u Dubici, a redovnici su pristali da joj predaju i “polovinu vinskog i žitnog prirasta” za tu godinu.

Daleko ozbiljniji sukob izbio je u februaru 1384. godine. Mještanka Dubice, izvjesna Kata, još za života je pavlinima prepisala svoje imanje. Očito nezadovoljan takvim potezom, na njenoj sahrani na starješinu pavlina Petra i njegove redovnike “nasrnuo je Tomo, sin Vukšin, građanin dubički”.

“Uplašeni redovnici pospješe u samostan, ali za njima poteče golom sabljom i Tomo, te bi u samostanskom hodniku i priora (starješinu) sasjekao, da mu nije sretno umakao. Na to opsovavši i obruživši i priora i redovnike i smrću im zaprijetivši, sav razjaren ostavi samostan”.

Pavlini su i u narednim godinama imali silnih problema sa mještanima Dubice pa se na njih često žale. Dubičke redovnike 1385. godine u zaštitu uzima i ugarska kraljica što im je očigledno donijelo nešto mira i dobrobiti. No, 1403, svjedoče spisi, pavlinima su u Dubici ponovo otete neke oranice i livade, a 1405. Dubičanci “nagone svoju marvu na samostanske pašnjake”. Četiri godine docnije, pavlini tvrde da su žitelji Dubice koje je predvodio GRGA ČUŠKOVIĆ “oteli samostanu zemljište i zapalili jednu samostansku kuću” pa na sve to “zatvorili priora a njegova dva čovjeka teško isjekli”. Naredna 1410. pavlinima donosi nove probleme: starješina se ovog puta žali da su Dubičanci “preorali samostansku zemlju, usjeve dali popasti a prirod nepravedno pobrali”. U oktobru te godine interveniše kraljica BARBARA i nalaže dubičkom županu VOJISLAVU SEKELJU da zaštiti tamošnje pavline.

U narednih pola vijeka, o pavlinima u Dubici nema pomena sve do maja 1461. kada dubički župan PAVLE SEKELJ piše da su Turci, u nekoj od ranijih provala,”razorili i crkvu i samostan”. Redovnici su iz Dubice svoju imovinu prenijeli u samostane Garić (kod Kutine) i Remete, nedaleko od Zagreba, ali će se na kratko ponovo vratiti u Dubicu. Župan Sekelj u pomenutoj ispravi poziva plemiće da “za spas svoje duše” podare dio svog imetka za obnovu samostana i crkve i propisuje određene povlastice za mještane Dubice, pa tako između ostalog piše da:

” …Pavlinski kmetovi na dubičkom sajmu od svoje trgovine ne plaćaju nikakove pijacovine i da smiju na Uni slobodno ribu loviti. Da svaki čovjek, bio on plemenit ili ne, koji bi preko Une htio ići u samostan ili radi zavjeta ili da mu odnese kakav dar, kod polaska ne plaća brodarine, već samo na povratku…”

Ovaj “drugi život” pavlinskog samostana u Dubici nije dugo potrajao. Osmanska vojska pod komandom sultana MEHMEDA II, u maju i junu 1463. osvojila je Bobovac, Jajce i Ključ te pogubila posljednjeg bosanskog kralja STEFANA (STJEPANA) TOMAŠEVIĆA. U strahu pred osvajačima, pavlini po svemu sudeći posve napuštaju dubičko područje najkasnije 1466. godine. U naredna tri vijeka, taj red se širio srednjom Evropom sve dok ga car JOSIP II na tlu Austrougarske nije ukinuo 1786. Pavlini se u Hrvatsku vraćaju tek 1972. godine i danas su u toj zemlji aktivna tri samostana.